TreurTeeVee: één verkeerd woord en je flikkert uit de illusie

Wat is TreurTeeVee? Zelfs de jury van de Kees Holierhoek Scenarioprijs, waarvoor de VPRO-serie genomineerd was, had moeite het te definiëren, maar vond het wel “uniek, brutaal en zeer vakkundig gemaakt” en stelde dat TreurTeeVee “van grote invloed kan zijn op de ontwikkeling van het Nederlands drama”. Een gesprek met de schrijvers, in een poging grip te krijgen op het ongrijpbare.

Jan de Beer, een man die weigert met het moderne leven mee te doen en nog steeds leeft alsof het honderden jaren eerder is, heeft net zijn dochter verloren aan de pest. De hulpdiensten, gealarmeerd door zijn eigen vrouw, vallen binnen en willen het meisje weghalen voordat de ziekte zich verder verspreidt, maar Jan wil haar per se begraven in de tuin.

Bij het handgemeen dat vervolgens ontstaat gebeurt iets geks: Jan ziet opeens lampjes flikkeren in de nek van een van de mannen. Stomverbaasd drukt hij op een lampje en de man zakt bliepend in elkaar. Jan ontdekt bij iedereen knipperende knopjes, zelfs bij zijn eigen vrouw en dochter, die als een mechanische pop weer tot leven komt. In totale verbijstering verlaat hij het pand, waar hij ontdekt dat werkelijk alles en iedereen lampjes in zijn nek heeft.

Uiteindelijk ploft hij neer op een bankje, naast Yolanda, een van de hoofdpersonages die aan het begin en einde van elke aflevering met quasi-wijsheden strooit. “Ik zou zo graag een pot willen janken”, meldt Jan uitgeput, waarop Yolanda op een knopje in zijn nek drukt en Jan subiet begint te grienen. Vervolgens begint Yolanda aan haar slotrelaas, maar halverwege de eerste zin hapert ze. Het zal toch niet…?

Dit gierend uit de bocht vliegende tafereel is de slotscène van Vooruitgang, de derde aflevering van het nieuwe seizoen van TreurTeeVee. Het bankje waarop de twee zitten staat in de stad Yolandia, in het land Mirjam en op de planeet Simone, een hermetisch gesloten en uiterst gestileerd parallel universum waarmee kijkers in 2014 voor het eerst online kennis konden maken. In 2017 volgde een eerste seizoen op NPO 3, gemaakt met een klein budget. Cast en crew deden gratis mee en stonden zelf decortjes te timmeren. Onlangs werd het tweede seizoen uitgezonden, dat net als het eerste uit vier delen bestaat.

TreurTeeVee komt uit de koker van muziektheatergezelschap Circus Treurdier, waarvan de artistieke kern bestaat uit regisseur Joost van Hezik, scenograaf (en set-designer) Janne Sterke en schrijvers/acteurs Ellen Parren, Jan-Paul Buijs en Peter van Rooijen. Oprichter Thomas Spijkerman verliet het gezelschap begin 2018, maar verschijnt nog wel in enkele gastrollen.

Spiegelpaleis

De serie volgt een aantal inwoners van Yolandia, die hun uiterste best doen er iets van te maken maar tegen hun eigen beperkingen aanlopen. De kleurrijke wereld waarin ze zich begeven is modern en retro tegelijk, met tot in de kleinste details uitgewerkte decors en props.

De serie is niet eenvoudig te duiden, merkte ook de Kees Holierhoek-jury: “Is het een Brechtiaans drama, of zijn het rijk vormgegeven sketches? Gaat dit over vroeger of gaat dit over nu? Verbeelden de makers de extremen in onze samenleving of juist iedereen die nergens bij hoort? Het roept vragen op en laat de antwoorden bij de kijker. Wat is betekenisvol leven, wat is cultuur? Rijk versus arm, elite versus volk. Links is goed, rechts is slecht, maar is dat wel zo?” TreurTeeVee is ongrijpbaar, schurend, grotesk en pervers, maar ook troostend, grappig en soms zelfs ontroerend. Het is een soort spiegelpaleis waar alles vervormd wordt teruggekaatst en alles naar elkaar verwijst.

Parren, Buijs en Van Rooijen spelen de meeste personages in TreurTeeVee, waaronder de drie hoofdkarakters Yolanda, de egocentrische televisiepresentator Frederik Kaak en de seksueel gefrustreerde loner Uusbief. Het idee voor een televisietak van het Treurimperium ontstond gaandeweg, vertellen de drie op een regenachtige novembermiddag op een bedrijventerrein in Diemen, waar ze repeteren voor hun theatervoorstelling ‘Het verhaal van Erica Speen (een remake)’.

Buijs: “We voelden dat we een eigen stijl aan het ontwikkelen waren die doordrenkt was van een bepaald soort humor, een levensgevoel, een bepaald absurdisme, dat op televisie niet zou misstaan. Want dat was er eigenlijk niet meer. Dat wilden we graag toevoegen aan het televisielandschap.” Parren: “Het is het tegenovergestelde van wat we in het theater doen. Onze voorstellingen zijn eigenlijk niet meer dan achter een microfoon staan en praten. Bij televisie kun je alles verbeelden waar je het over hebt, dus dat was een gigantische bron die we nog konden aanboren.”

In 2014 hield het gezelschap, waarvan de vaste kern al sinds 2008 samenwerkt, met een grote groep een collectief brainstormweekend om te bepalen wat TreurTeeVee nu precies moest zijn. Parren: “We hebben onze inspiratiebronnen aan elkaar laten zien, Wes Anderson-geïnspireerde dingen. Toen kwamen we bij een paar basisgedachten: het moet zich afspelen in een grote stad die een metafoor is voor onze wereld, en alles is kunstmatig en in gebouwde decortjes.”

De eerste scènes die ze opnamen waren eenvoudige vingeroefeningen. Buijs: “Hoe werkt dat theater nu eigenlijk op beeld? Gebeurt er dan iets anders? Het grootste verschil is dat theater een auditief medium is en film een visueel medium. Soms kunnen we dat talige van ons werk nog wel kwijt in de serie, maar niet te veel, anders val je in slaap. In het begin was alles veel te lang. Er was te veel taal, dus moesten we gaan snoeien.”

Kunstmatigheid

Parren: “Het grote onderzoek was: hoe vertalen we de beeldspraak, de fantasie uit onze teksten? In een bepaalde scène hadden we bijvoorbeeld een man die een croissant was. En dat verbeeldden we met een croissant op zijn hoofd, maar daarmee kreeg je iemand met een croissanthoed, terwijl wij naar een diepere laag wilden: iemand die daadwerkelijk een croissant ís. In het theater kun je dat uitspreken – ‘Ik ben een croissant’ – en dan is dat zo. Buijs: “In het theater gelden andere wetten qua wat je gelooft. Daar kun je op een volledig lege vloer gaan staan en zeggen: we zijn nu in de Schotse heuvels, er zijn nog draken en ik ben een mannetje van 1 meter 5. Met die geloofwaardigheid hebben we wel gestoeid, ook omdat we geen realisme willen. We willen dat de kunstmatigheid er is zodat er een filosofische wereld opengaat en je niet alleen denkt: oh ja, zo’n situatie ken ik van mijn oom en tante.”

De basis voor de serie waren scènes uit het theater en ook de basiskarakters Kaak en Uusbief waren al in het theater ontwikkeld en hoefden dus niet vanaf nul te worden opgebouwd. Het scenarioschrijven leerde het drietal verder al doende en met vallen en opstaan. Het meeste ging op gevoel, al volgden Parren en regisseur Van Hezik wel het seminar van Robert McKee. Buijs: “Wat hielp is dat het eerste seizoen veel sketchmatiger was. Als een mozaïekvoorstelling konden we gaan schuiven met eilandjes en die door elkaar mixen, zoals we dat ook in het theater doen. Als we toen een langere boog hadden moeten maken, zoals nu in het tweede seizoen, hadden we dat niet gered.”

De scènes voor TreurTeeVee worden allemaal helemaal uitgeschreven, “tot aan de puntkomma”, en precies zo opgenomen als ze geschreven zijn. Uren worden besteed aan naar dialogen staren en minutieus schuiven met woordjes. Buijs: “Dat is een erfenis uit het theater, waar je heel ritmisch denkt qua taal. We schrijven bijna een soort partituren.” Van Rooijen: “We doen weleens twintig minuten over een zin of over een woord, omdat het zo nauw luistert. Eén keer een verkeerd woord en je flikkert uit de illusie.”

Door de jarenlange samenwerking zijn de schrijvers inmiddels goed op elkaar ingespeeld. Parren is hoofd script, ze bewaakt het overzicht en de grote dramaturgische lijnen. Van Rooijen denkt als een songwriter en schrijft dan ook de meeste liedjes, maar is dramaturgisch ook sterk. Buijs is de dialoogman. Van Rooijen: “Die gaat typen en dan komen er vijf, zes A4’tjes met dialogen uit. Dat lijkt dan veel te veel gepraat, maar dan merk je dat ze heel geraffineerd in elkaar zitten. Dat zie je wel aan die Kaak-scènes, die zitten boordevol tekst, maar het gaat nooit vervelen.”

Wegzappen

De makers kregen alle vrijheid van de VPRO om hun ideeën te ontwikkelen, maar sommige dingen moesten ze wel even twee keer uitleggen voordat duidelijk werd wat de bedoeling was. Buijs: “De aflevering Business speelt zich bijvoorbeeld grotendeels af in een kantoorgebouw. We wilden dat alle scènes in het Engels waren, met Nederlands accent, zodat je hoorde dat dit Nederlanders waren die Engels moeten spreken. Zelfs daarin waren ze gevangen, ze konden niet eens meer hun eigen taal spreken, want alles moet buigen voor kapitalisme en de voertaal voor business is English. Dat vonden wij mooi.

Maar de VPRO en Pupkin dachten: moet dat nou? En moet dat dan ondertiteld? En de kijker? Die gaat dan misschien wegzappen.” Van Rooijen: “Nou, we hebben ze om de oren geslagen met de kijkcijfers hoor!” Buijs: “We zijn op onze strepen gaan staan, dus het zit er gewoon in.” Parren: “Verder vonden ze alles prima, zelfs een pratende vagina en een jongetje dat aan een ketting gebonden wordt.”

Het ontregelende absurdisme van TreurTeeVee is onderdeel van een lange VPRO-traditie, maar gaat verder dan zijn voorgangers. Zeker in dit nieuwe seizoen zijn sommige scènes echt pijnlijk en ongemakkelijk en duurt het lang voor de bevrijdende (glim)lach komt. Zo zit in de aflevering Liefde een scène waarin talkshowhost Frederik Kaak op televisie een door Parren gespeeld meisje min of meer verkracht.

Haar verbitterde commentaar na afloop is in de nasynchronisatie vervangen door iets positievers. Het uitvergrote karakter van de scène maakt het draaglijk, maar het bijtende commentaar – op man-vrouwverhoudingen, op uitbuiting, op commercie – is duidelijk. Actueel ook, gezien de recente ontwikkelingen rond het programma The Villa. Buijs: “Zo’n scène is nauwelijks uitvergroot. Maar is het dan net zo pijnlijk om te kijken naar zo’n realityprogramma? Ik weet het niet. Ik vind het mooi dat we iets laten zien dat eigenlijk gewoon gebeurt.” Van Rooijen: “Dat mensen denken: dit is absurd, dit doen we uit, kom, we gaan The Villa kijken.”

Seizoen 2 is in alle opzichten ambitieuzer dan het eerste. Er was meer budget (met dank aan het NPO Fonds), de afleveringen ogen filmischer en er zijn gastrollen van onder anderen Jacob Derwig, Maria Kraakman en Vincent van der Valk. Daarnaast heeft iedere aflevering een langere hoofdlijn. Parren: “Dat was echt een ambitie, we wilden meer eenheid in de afleveringen. De losse sketches hebben we een beetje losgelaten om een dramatische boog te kunnen maken.” Buijs: “We hebben geprobeerd het iets meer homogeen te maken. Het is wat minder hapsnap, je moet het echt in zijn geheel bekijken.”

Inhoudelijk noemt het drietal seizoen 2 “gruwelijker” dan het eerste. Van Rooijen: “We hebben iets meer de handschoenen uitgetrokken.” Parren: “We geven wat vaker een stomp.” Van Rooijen: “Het is scherper, en botter tegelijk. Daar heb je weer die tweeledigheid. Het is een combinatie van verheven taal en het banale, omdat dát is wat er aan de hand is nu.”

Parren: “We hebben aan alle knoppen iets meer gedraaid. Ik denk dat Kaak echt het kwaad is geworden, Uusbief is goorder en eenzamer dan ooit, Yolanda depressiever dan ooit.” Van Rooijen: “Kwaadaardiger, goorder en depressiever dan ooit! TreurTeeVee is terug! Gemiste slogankans!”

Parren: “Terwijl de onderwerpen allemaal wel uit een positieve hartenklop komen. Aflevering 1 gaat echt over de ondraaglijke pijn van liefdesverdriet en de oneerlijkheid daarvan. Het gaat niet over schoppen of uitlachen. De kern van iedere aflevering is zacht.” Buijs: “De bron is eigenlijk nooit cynisch bij ons, alleen de uitwerking ervan is vaak wel sarcastisch, ironisch of hard.” Parren: “En filmisch gezien wilden we het ook minder hapsnap. We zijn naar een ietwat somberder kleurenpalet gegaan. We vonden vorig seizoen eigenlijk iets te vrolijk soms.” Buijs (met aangezette Kaak-stem): “Kwaadaardiger! Depressiever! Geïsoleerder! Verdrietiger! En minder vrolijk!”

De twee seizoenen van TreurTeeVee zijn te bekijken via https://www.vpro.nl/programmas/treurteevee.html.