Tatjana Samopjan: ‘Je kunt je niet verschuilen als je iets van waarde wilt schrijven’

Tatjana Samopjan, voorheen Andersson, komt na haar veelgeprezen optreden op de Dag van het Scenario terug naar Nederland. De scriptgoeroe zal op uitnodiging van de Filmacademie en het Netwerk Scenarioschrijvers een lezing over televisiedrama geven in Amsterdam. “Ik heb het talent om dingen te vertellen. Daar moet ik iets mee doen.”

Sarajevo, jaren tachtig. Een meisje zit iedere week aan de beeldbuis gekleefd. Ze volgt North and South, destijds de duurste serie ooit gemaakt. Deze reeks over twee vrienden die tijdens de Amerikaanse burgeroorlog tegenover elkaar komen te staan, grossiert in epische veldslagen, glorieuze landschappen en dames in weelderige jurken. De jonge Tatjana wil het verhaal volgen, maar kan de ondertitels niet lezen. Gefrustreerd stort ze zich op het alfabet en in slechts een paar weken leert ze zichzelf lezen.

Haar ouders staan versteld en laten hun dochter onderzoeken. Tatjana’s talent voor taal is dusdanig groot dat ze een jaar eerder naar school mag. Anno nu is ze de makers van North and South nog steeds dankbaar. “Als ik daar niet naar had gekeken, had ik gewoon buiten gespeeld. Nu kreeg mijn intellectuele ontwikkeling een vliegende start.” Ze leerde niet alleen lezen, maar raakte ook voor altijd in de ban van televisiedrama. Van die prille fascinatie maakte ze haar beroep.

Vanuit Zweden werkt Tatjana Samopjan tegenwoordig als freelance scriptconsultant en schrijft ze zelf scenario’s. In het buitenland is ze vooral bekend van haar levendige lezingen over televisiedrama, zoals vorig jaar september tijdens de Dag van het Scenario in Utrecht. Daar sprak ze nog onder de naam Tatjana Andersson. “Nu gebruik ik mijn meisjesnaam: Samopjan.” Nee, ze is niet gescheiden. En ook is het geen naam die ze ontving na de studie sjamanisme die ze in het najaar in Guatemala heeft gedaan. Als buitenlander in Zweden was het gewoon handiger om de naam van haar echtgenoot te gebruiken. “Maar ik ben niet Tatjana Andersson, het voelde alsof ik een andere persoon was.”

Als consultant vindt ze dat schrijvers dichtbij zichzelf moeten blijven. “Denk je dat het mogelijk is om iets te schrijven dat van blijvende waarde is, terwijl je zelf verscholen blijft, onkwetsbaar?” Het is een vraag die ze vaak stelt. En haar antwoord is “nee”. Toch reageert ze zelfs tijdens dit interview aanvankelijk wat afhoudend op de meer persoonlijke vragen. “Ik ben niet zo interessant.”

Ze lijkt al snel te beseffen dat dit weinig geloofwaardig klinkt, want meteen daarna vertelt ze hoe het was om op te groeien in chaos. Kort na de gefictionaliseerde civil war uit North and South (foto hierboven), belandde het gezin Samopjan in een echte burgeroorlog. Als Servisch gezin in het verscheurde Sarajevo waren ze genoodzaakt te vluchten. “We vertrokken naar Servië, maar ondanks onze achtergrond hadden we daar met niemand een band. Verre familieleden verschaften onderdak, maar niet van harte. Het was vreemd genoeg wel een leuke jeugd. Er gebeurde van alles. En zoiets opent echt je ogen. Dat deel van mijn leven maakte me sterker.”

Donker

Naadloos brengt ze het gesprek weer terug op televisiedrama. “De instabiliteit van Servië doet me denken aan de serie Deadwood. Als ik daarnaar kijk, zie ik lagen die veel West-Europeanen misschien niet zien.” Deze rauwe westernreeks schetst het keiharde leven in het modderige stadje Deadwood. “Je ziet hoe een wetteloze gemeenschap mensen aantrekt die de wet willen omzeilen. Toch is er wel orde. In iedere sociale situatie, ontstaat altijd orde. Zelfs als mensen daar niet op zitten te wachten, zelfs als iedereen volkomen anarchistisch is, dan nog ontstaan er orde. Laatst las ik in het vliegtuig een analyse van Deadwood door een Kroatische schrijfster en sociologe. Ik moest bijna huilen, zij herkende dezelfde dingen. Wie is opgegroeid op de Balkan begrijpt deze serie zo goed, je weet wat chaos is.
De serie klopt echt omdat ook de bedenker, David Milch, weet waar hij het over heeft.”

Zo haalde deze bipolaire topscenarist onder meer de pers door vele miljoenen te vergokken. Ondanks alle wreedheid vindt ze Deadwood een positieve serie. “Minder cynisch dan Breaking bad of The Wire. Het gaat om mensen die kiezen voor chaos, maar tegen hun eigen gevoel in toch een gemeenschap vormen.”

Je zou denken dat iemand die houdt van rauw drama zich als een vis in het water voelt in Zweden, waar ze nu alweer jaren woont. Het Scandinavische drama wordt wereldwijd geprezen, vooral omdat het duistere thema’s niet schuwt. Maar Tatjana Samopjan loopt nauwelijks warm voor het Nordic Noir-genre. Goed, The Killing heeft ze verslonden, maar de meeste series vindt ze te donker.

“Het verschil met Deadwood (foto hierboven) en Breaking bad is de humor. Die vind je nauwelijks in die Scandinavische reeksen. Mensen met traumatische ervaringen, die geleefd hebben in chaos, begrijpen dat je juist in tijden van crisis op zoek gaat naar humor. Tijdens de oorlog zaten de theaters vol, er waren altijd concerten, mensen maakten rauwe, maar ook hele ingenieuze grappen. In Scandinavië schildert iedereen alles in donkere tinten, maar ze baseren zich op hun fantasie, niet hun ervaring.

Misschien komt het omdat de mensen hier al heel lang geen collectieve crisis hebben doorgemaakt. Het leven is hier zo comfortabel en voorspelbaar dat ze de boel een beetje moeten opschudden. Dat doen ze dan met harde misdaadseries. Een wat oppervlakkige analyse misschien, maar er schuilt een kern van waarheid in. Weinig Scandinaviërs kennen de onbedwingbare behoefte om de duisternis te doorbreken met een grap. In Amerikaanse series zit wel humor. The Wire en Breaking bad zijn ook duister, maar met een twist.”

Patronen

Ze kreeg Zweden in het vizier door haar studie Scandinavische talen. Ooit wilde ze Chinees en Japans studeren. “Maar door de NAVO-bombardementen waren alle goede docenten Belgrado ontvlucht.” De noordelijke literatuur vindt ze te donker, maar de taal fascineerde haar. Vanuit Zweden wilde ze naar Harvard, maar ze kreeg de financiering niet rond.

“Op dat moment stelde ik mezelf één simpele vraag: wat vind je leuk? Nou, televisieseries dus. Ik had er zoveel bekeken dat ik dacht te begrijpen hoe ze in elkaar staken. En ik besefte nog iets anders: die series komen niet kant en klaar uit de televisie rollen, maar worden door iemand geschreven. Dat was een openbaring. Ik moet bekennen dat ik dat inzicht vrij laat in mijn leven kreeg, pas in 2011. Kort daarop schreef ik me in voor een cursus scenarioschrijven in Stockholm. Daar was ik de enige die niet voor film maar specifiek voor televisie wilde schrijven. Ik zei de hele tijd dingen als: ‘Dat werkt voor een film, maar niet voor tv’. Op een gegeven moment sprak mijn docent me aan: ‘Jij weet zoveel van televisieseries omdat je gedwongen werd het medium in je eentje te ontdekken. Wil je er niet eens een lezing over geven?’ Ja dus.”

En hoewel ze in de jaren daarna als script-editor werkte voor de Zweedse publieke omroep SVT en het productiehuis Palladium, bleef ze altijd lezingen geven. Haar inzichten oogsten in Europa veel applaus, maar in Zweden is niet iedereen klaar voor haar verhaal. “De Zweedse manier van series schrijven komt voort uit de filmtraditie. Iedereen schreef daar altijd uitgerekte speelfilms. In plaats van twee uur moesten ze nu een verhaal vertellen in tien uur. En ik zie de verhalen in series meer als patronen dan als één verhaal. Tja, als je dertig jaar investeert in een schrijfcarrière en iemand je dan vertelt dat je eigenlijk uitgerekte films schrijft, is dat niet leuk om te horen. En dan ben ik ook nog lang en ik kom van de Balkan, dus ze vonden me een beetje vreemd. Maar het was nooit mijn bedoeling om iemand te schofferen.”

Sjamanisme

Samopjan ontwikkelde onlangs een nieuwe lezing, Breaking Taboo. Waar die over gaat? Ze antwoordt weer met een verhaal. Al meer dan tien jaar verdiept ze zich in het sjamanisme. Deze leer gaat grof gezegd uit van het idee dat de wereld om je heen is doordrongen van onzichtbare krachten, die ons leven haast onopgemerkt beïnvloeden. “Daar heb ik van alles over gelezen, maar hoe die rituelen en ceremonies verlopen, had ik nooit zelf ervaren. Die kans deed zich voor toen ik in Zweden twee sjamanen ontmoette. Met één ervan kreeg ik goed contact en ik besloot hem in Guatemala op te zoeken voor een retraite. Opeens krioelden de insecten om me heen. Apen sprongen bovenop mijn tent. En dat terwijl ik nog nooit had gekampeerd. Ik, met mijn mooie kapsel en mijn nagellak?” Ze showt haar goudgelakte nagels. “Maar ik heb het doorstaan. Nu verdien ik een medaille.”

In Guatemala moest ze drempels over. Zo deed ze mee aan ceremonies. “Ik dacht: ‘Dit is een andere planeet, man!’ Midden in een sessie vroeg ik me af wat ik ermee aan moest. Opeens zag ik mezelf staan op een podium, lezingen gevend over zware taboes. En de eerstvolgende gedachte was: ‘Crap, waarom ik?’ Ik verzette me tegen het idee, maar kon het niet loslaten. Ik heb het talent om dingen te vertellen. Mensen reageren positief op mijn lezingen. Dus ik moest er iets mee doen.”

Breaking Taboo gaat grotendeels over haar ervaringen in Guatemala, maar ze koppelt haar nieuwe inzichten wel aan televisieseries. “Op een indirecte manier. Het gaat meer over de verhalen achter de verhalen. Er is een verband tussen het leven dat we leiden en de verhalen die we vertellen. Deze lezing gaat over de moed die een schrijver nodig heeft, niet als een professional maar als dienaar van iets groters.”

Ze zet onder andere twee beeldbepalende showrunners naast elkaar: David Milch, die beweert de aanwezigheid van God te voelen als hij schrijft en David Simon (The Wire, The Deuce), die weliswaar een joodse achtergrond heeft, maar een uitgesproken atheïst is. “Toch spreken ze allebei op exact dezelfde manier over drama, ze delen dezelfde passie en stellen dezelfde vragen.”

Ze heeft de lezing slechts één keer gehouden, in Gotenburg. De publieksreacties waren overweldigend, zegt ze. “Sommige mensen waren in tranen, vrouwen en mannen. Na afloop vertelde een vrouw dat ze besloot om van haar man te scheiden. Iemand anders besloot om naar Zuid-Afrika te verhuizen. En weer een ander vroeg: ‘Wil je mijn lifecoach worden?’ Na afloop kon ik me niet tussen de mensen mengen, ik moest me verbergen in mijn hotel.”

In Amsterdam zal het waarschijnlijk rustiger aan toe gaan. Daar heeft Tatjana Samopjan het over de werking van televisiedrama, een verhaal waarvan ze vorig jaar in Utrecht slechts een klein deel heeft kunnen vertellen.

Voor het gesprek met Plot blijft nog één vraag over. Heeft ze ooit North and South teruggekeken? “Een klein jaar geleden”, vertelt ze. “Misschien was het wat langzaam en een beetje voorspelbaar, maar het is nog steeds goed. Vanaf het moment dat de tune begon was ik in extase.”

De lezing ‘TV without expiration date’ van Tatjana Sampojan is op
21 maart om 18.30 uur in de Nederlandse Filmacademie, Markenplein 1 Amsterdam. Voor meer informatie: bureau@auteursbond.nl

Foto Tatjana Samopjan: Nemanja Sekulic

Wat zoek je?