Wie schreef de beste film aller tijden?

Het ontstaan van een scenario is vaak een spannend verhaal op zich, vol bizarre wendingen en conflicten. Regisseur-producent-hoofdrolspeler Orson Welles van Citizen Kane staat ook bekend als schrijver van deze legendarische film. Is dat terecht?

In 1971 veroorzaakte de vooraanstaande filmcriticus Pauline Kael flinke ophef met haar essay Raising Kane. Ze beweerde dat scenarist Herman Mankiewicz de ware schrijver was van Citizen Kane en de drijvende artistieke kracht achter de klassieker. Dit druiste in tegen conventional wisdom dat Citizen Kane het geesteskind was van regisseur-producent-hoofdrolspeler Orson Welles. Welles “schreef geen woord”, beweerde Kael stellig. Hoe zat het?
 
Eind jaren dertig, na triomfen in het theater en op de radio, werd de piepjonge Welles naar Hollywood gehaald, waar studio RKO dit wonderkind volledige artistieke vrijheid en ruime middelen bood voor zijn speelfilmdebuut. De voor een 25-jarige ongekende deal leverde Welles de afgunst op van de volledige filmgemeenschap. De prestatiedruk lag hoog.
 
Na een paar afgeketste ideeën, ging Welles een verbond aan met scenarist Herman Mankiewicz. Samen kwamen ze op het plan voor het levensverhaal van de fictieve krantenmagnaat Charles Foster Kane, een man van nederige komaf die met dubieuze methodes een machtig media-imperium opbouwt, maar door trots en ambitie zijn dierbaren verstoot en eenzaam sterft, terugverlangend naar zijn verloren jeugd en onschuld.
 
Mankiewicz was waarschijnlijk in gedachten al jaren bezig met het schrijven van Citizen Kane, wellicht als roman. Hij kon putten uit zijn ervaringen als journalist en zijn kennis van megalomane mediabaronnen, zoals de beruchte William Randolph Hearst.
 
De samenwerking tussen de jonge Welles en de oude rot Mankiewicz gaf het plan vleugels. Samen sponnen ze de rode lijnen. Daarna zonderde Mankiewicz zich af in een woestijnstadje en leverde binnen een enkele weken een vuistdik scenario af met als werktitel American.
 
Dit script bevatte in essentie het verhaal van Citizen Kane zoals we het kennen, inclusief plot, personages, dialogen, de veelgeroemde flashbackstructuur en de twist aan het slot. Maar Mankiewicz’ script bevatte talloze zijlijnen, uitweidingen over de politieke en maatschappelijke context en lange dialogen; genoeg materiaal voor minstens twee films. Welles was door zijn ervaring in het theater bijzonder bekwaam in het redigeren van scripts onder tijdsdruk en deed dit ook nu met verve.
 
Sequenties werden geschrapt of ineengeschoven, dialogen strakgetrokken. Maar Welles deed meer dan alleen inkorten. Hij schreef enkele belangrijke sequenties waarin – zeker voor die tijd – stoutmoedig door het verhaal werd gesprongen. Zo zien we tijdens zes korte ontbijtscenes Kane’s eerste huwelijk in twee minuten desintegreren, en in vijf minuten maakt de film een vogelvlucht door Kane’s veertig jaar als krantenman, waarin hij evolueert van progressief naar reactionair. Ook probeerde Welles Kane minder schurk en meer een tragisch figuur te maken.
 
Met een ongekende verzameling van talent voor en achter de camera, werd Citizen Kane technisch en creatief een van de meest innovatieve films van zijn tijd. Ondertussen begonnen Welles en Mankiewicz te morren over wie zich auteur van het script mocht noemen. Het werd een bittere strijd tussen twee grote ego’s, maar al snel hadden andere zorgen meer aandacht nodig.
 
William Randolph Hearst zag Citizen Kane als een onverhuld en zeer negatief portret van zichzelf en zette al zijn macht in om het uitbrengen van de film tegen te houden. Welles moest met een gepassioneerd pleidooi de top van RKO ervan overtuigen de film niet te vernietigen. Citizen Kane werd bij release met bewondering ontvangen door vakgenoten, maar was geen commercieel succes, mede door tegenwerking van de Hearst-kranten. Daarna werd hij enigszins vergeten.
 
Eind jaren vijftig werd Citizen Kane herontdekt door generaties jonge liefhebbers. Dit was ook de tijd van la politique des auteurs, het idee dat grootse cinema het product is van de visie van een auteursregisseur. De wijze waarop Welles als jong broekie de behoudende studio’s en de machtige Hearst had afgetroefd door op zijn eigen voorwaarden de film te maken, die inmiddels werd beschouwd als de beste aller tijden, paste natuurlijk perfect in dat plaatje.
 
Vandaar dat het essay van Pauline Kael, een criticus van de auteurstheorie, zoveel ophef veroorzaakte. Waarschijnlijk was het niet eens Kael’s bedoeling om Welles af te branden maar vooral om Mankiewicz (overleden in 1953) zijn eer te gunnen. Kael’s essay kreeg zware kritiek te verduren omdat ze had verzuimd belangrijke bronnen te raadplegen en niet eens Orson Welles zelf had geïnterviewd.
 
Welles was een begenadigd verteller, maar niet een hele betrouwbare. Wanneer tijdens interviews zijn ijdelheid werd gestreeld, vertelde hij jonge bewonderaars graag wat zij wilden horen. Zo creëerde hij vele mythes rond zijn werk. Maar als hem naar zijn voormalig collega’s werd gevraagd, was hij altijd vol lof over hun aandeel in zijn films. Ook over Mankiewicz, ondanks de ruzies. De juiste credit voor het scenario van Citizen Kane is zoals het op de film staat: Original screenplay by Herman J. Mankiewicz and Orson Welles.
 
Bron: Citizen Kane: a filmmaker’s journey – Harlan Lebo